W sierpniu 2023 roku odszedł od nas Profesor Józef Kwaterko – wybitny literaturoznawca, pracownik Instytutu Romanistyki od 1978 roku i oddany Członek Polskiego Towarzystwa Badań Kanadyjskich. W Polsce oraz na świecie był uznawany za jednego z największych specjalistów w zakresie frankofonii amerykańskiej. Za swe zasługi na tym polu został odznaczony Ordre des Francophones des Amériques (2018 r.) i uhonorowany Governor General’s International Award for Canadian Studies (2023 r.).
Profesor oddany nauce.
Wielki umysł.
Człowiek wielkiej charyzmy.
Społecznik.
Profesor Kwaterko z Nagrodą Gubernatora Generalnego Kanady
12 maja 2023 prof. dr hab. Józef Kwaterko otrzymał Międzynarodową Nagrodę Gubernatora Generalnego Kanady za rok 2023. Ta prestiżowa nagroda przyznawana jest badaczom, który wnieśli wyjątkowy wkład w rozwój studiów kanadyjskich.
Pan Profesor miał odebrać nagrodę w Ambasadzie Kanady w Polsce podczas specjalnej uroczystości zaplanowanej na 13 września. Niestety – jak wszyscy wiemy – nie było to możliwe. Honorowy dyplom odebrali więc z rąk pani Catherine Godin, Ambasadora Kanady w Polsce, Małgorzata Molska, Małgorzata Sokołowicz i Michał Obszyński z Instytutu Romanistyki Uniwersytetu Warszawskiego.
In Memoriam
Prof. dr hab. Józef Kwaterko był wybitnym naukowcem, który niewątpliwie przyczynił się do powstania i rozwoju badań kanadyjskich w Polsce. Wraz ze swoimi doktorantami stworzył własną szkołę naukową w zakresie badań socjologicznych i socjokrytycznych w odniesieniu do twórczości pisarzy frankofońskich w Kanadzie i na Karaibach. Już samo dostrzeżenie istnienia tzw. „małych literatur” i podjęcie z nimi dialogu jest wartością samą w sobie. Zrozumienie ich specyfiki i docenienie ich oryginalności wzbogaca znacznie możliwości interpretacyjne współczesnego literaturoznawstwa.
Prof. dr hab. Józef Kwaterko był autorem 4 monografii autorskich i (współ-)redaktorem 6 monografii zbiorowych. Opublikował 51 rozdziałów w monografiach zbiorowych, 43 artykuły naukowe oraz 45 recenzji naukowych. Na szczególną uwagę zasługuje Jego monografia Le roman québécois de 1960 à 1975: idéologie et représentation littéraire (Montréal, Éditions Le Préambule, 1989), która została wyróżniona przez International Journal of Canadian Studies/Revue internationale d’études canadiennes w 2005 roku jako jedna z 30 najważniejszych książek na świecie z dziedziny badań kanadyjskich. Za ostatnią monografię Dialogi z Ameryką. O frankofońskiej literaturze w Québecu i na Karaibach (Universitas 2003) Literatura na Świecie przyznała prof. dr hab. Kwaterce w 2003 roku nagrodę im. Andrzeja Siemka, ufundowaną przez Bibliotekę Narodową w Warszawie. Należy zaznaczyć, że publikacje Pana Profesora ukazały się, obok najlepszych wydawnictw polskich, w prestiżowych międzynarodowych wydawnictwach naukowych (m.in. Brill-Rodopi, LIT Verlag, L’Harmattan, Presses Sorbonne-Nouvelle, Presses de l’Université de Limoges, Presses universitaires de France, Les Presses de l’Université Laval, Fides) oraz w renomowanych kanadyjskich, francuskich, niemieckich i brazylijskich czasopismach naukowych (University of Toronto Quarterly, Québec Studies, Interfaces. Brasil/Canadà, Voix et images, International Journal of Canadian Studies, Revue de Littérature Comparée, Neue Romania i in.). Prof. dr hab. Józef Kwaterko wziął ponadto udział w kilkudziesięciu konferencjach naukowych na całym świecie. Od początku kariery naukowej Pana Profesora, Jego badania funcjonowały zatem w obiegu międzynardowym i kształtowały dyskurs naukowy dotyczący Kanady frankofońskiej i Karaibów.
Przez niemal ćwierć wieku (1997-2021) Prof. dr hab. Józef Kwaterko kierował na Uniwersytecie Warszawskim pierwszą w Polsce Pracownią badawczą nad Kulturą Kanady francuskiej i literaturą Québecu, której aktywność zainspirowała powstanie ośrodków badań kanadyjskich w wielu uczelniach w Polsce, m.in. w Toruniu. W 1998 roku był współzałożycielem Polskiego Towarzystwa Badań Kanadyjskich, a w latach 1998-2001 jego pierwszym Sekretarzem Generalnym. Współorganizował pierwszy w Polsce kongres kanadystyczny i z wyjątkowym oddaniem wspierał różne inicjatywy kanadystyczne w kraju i zagranicą.
W środowiskach literaturoznawczych na całym świecie zajmuje prof. dr hab. Józef Kwaterko pozycję niekwestionowanego autorytetu w swej dziedzinie. Badania Pana Profesora cieszą się dużym uznaniem nie tylko wśród romanistów, ale również w szerokich kręgach badaczy Kanady i literatury postkolonialnej. Za swoje osiągnięcia naukowe otrzymał liczne nagrody, odznaczenia i wyróżnienia. Do najważniejszych z nich należy Order Frankofonów Ameryki przyznany w 2018 roku przez Rząd Prowincji Québec. Prof. dr hab. Józef Kwaterko jest jedynym w Polsce i jednym z niewielu w Europie laureatów tej prestiżowej nagrody. W 2015 roku International Council for Canadian Studies przyznał mu również Certificate of Merit jako wyraz uznania za osiągnięcia w zakresie badań kanadyjskich i popularyzacji Kanady. W 2023 roku jako pierwszy Polak w historii polskiej kanadystyki został wyróżniony nagrodą Gubernatora Generalnego Kanady.
Warto również zaznaczyć, że w latach 2011-2015, dzięki Jego staraniom 10 studentów z Haiti zostało przyjętych na Uniwersytet Warszawski w ramach specjalnego programu stypendialnego po tragicznym trzęsieniu ziemi 10 stycznia 2011 roku.
Osobiście poznałam bliżej Pana Profesora podczas kwerendy w bibliotece Instytutu Johna F. Kennedy’ego na Wolnym Uniwersytecie w Berlinie w 1997 roku. Okazał mi wówczas wyjątkową życzliwość i pomoc, a nasza przyjaźń i dialog naukowy utrzymały się przez ostatnie 25 lat. Profesor Józef Kwaterko był dla mnie niedoścignionym wzorem zaangażowanego, charyzmatycznego naukowca, mentora i popularyzatora nauki. Był ponadto ciepłym, serdecznym człowiekiem, zawsze gotowym pomóc i wspierać innych. Jego niespodziewane, przedwczesne odejście jest dla naszego środowiska nieodżałowaną stratą.
Anna Branach-Kallas
Osoby, które miały przywilej współuczestniczyć z Józefem Kwaterką w wielkiej przygodzie, jaką są badania kanadyjskie, mogły od Profesora uczyć się nie tylko literatury i literaturoznawstwa. Zarażając nas swoją pasją, podczas debat konferencyjnych i przy okazji najróżniejszych spotkań mniej lub bardziej formalnych, Profesor uczył nas żyć literaturą. Dzięki Niemu odkrywaliśmy co to znaczy, że literatura ma nas wytrącać z rutyny, być antidotum na stereotypowe sposoby postrzegania siebie i innego, stając się jednocześnie miejscem spotkania z innym i zaproszeniem do podróży poza wszelkie dzielące nas granice, czy to kulturowe, czy pokoleniowe. „Nasze badania muszę być interdyscyplinarne, inaczej nie będą miały sensu”, zwykł powtarzać Józef Kwaterko, wskazując nam nie tylko na wybór metodologii naukowej, ale również wyczulając nas na związki pomiędzy literaturą i wszelkimi aspektami rzeczywistości społecznej, którą opisujemy, interpretujemy i w której się poruszamy. Tak rozumiana interdyscyplinarność była więc tożsama z postawą etyczną Profesora pełnego wrażliwości i empatii wobec poszczególnych ludzi oraz wobec rozmaitych wspólnot narodowych, trans-narodowych, kulturowych, językowych. Inność, metysaż, interkulturowość, eks-centryczność, dialog i dialogiczność, komparatystyka – to kilka przykładowych słów, które charakteryzując zainteresowania naukowe Józefa Kwaterki oddają jednocześnie wiele cech Jego osobowości, Jego bycia w świecie, Jego relacji z innym, z innymi, z nami. W swoich badaniach socjokrytycznych Profesor łączył dogłębną lekturę tekstów z analizą ich otoczenia społecznego przejawiającego się poprzez różnorodne systemy znaków, co wymagało także prowadzenia badań terenowych, zanurzenia się w codzienności Quebeku i Haiti. Taka strategia naukowa współgrała z wrażliwością Józefa Kwaterki żywo przejętego problemami społeczeństw, których literatury i kultury były przedmiotem jego analiz. Przekładało się to na bardzo konkretne działania, zwłaszcza w przypadku zaangażowania Profesora w pomoc dla studentek i studentów z Haiti.
Wspominając Profesora, którego wkład w badania w skali światowej nad frankofonią amerykańską, kanadyjską i karaibską jest powszechnie znany, warto jeszcze podkreślić polski wymiar jego działalności naukowej i popularyzatorskiej. Polska i polskość wpisywały się oczywiście w konteksty inter- i transkulturowe zainteresowań naukowych Józefa Kwaterki, jak na przykład w prowadzonych przez niego poszukiwaniach śladów pamięci o kraju przodków wśród haitańskich potomków polskich legionistów. Trzeba także pamiętać o działaniach Profesora na rzecz przybliżenia polskim czytelnikom literatur frankofońskich. W tym celu opublikował w języku polskim między innymi monografię Dialogi z Ameryką. O frankofońskiej literaturze w Québecu i na Karaibach, artykuły w Literaturze na Świecie, ale także przekłady dwóch sztuk teatralnych Michela Tremblay. Józef Kwaterko dbał również o rozpowszechnianie w świecie literatury polskiej i wiedzy o naszym kraju. Na początku lat 80. opublikował w Quebeku przekłady na język francuski wybranych wierszy Czesława Miłosza, w czasopiśmie Année Francophone Internationale zamieszczał kroniki polskiego życia społeczno-politycznego i kulturalnego.
31 lipca 2023 roku został rozesłany program konferencji naukowej La Pensée humaniste hier et aujourd’hui – tradition et (r)évolution dans les langues et littératures romanes organizowanej we wrześniu na Uniwersytecie Śląskim. W pierwszej sesji francuskojęzycznej przewidziane było wystąpienie Józefa Kwaterki : „Écrire ‘avec’ la guerre. Les biographies sur mesure dans Un Roman d’Allemagne (2016) de Régine Robin”. Uczestniczkom i uczestnikom konferencji nie było dane wysłuchać tego referatu. Wciąż nie mogąc oswoić się ze świadomością, że z Profesorem już się nie spotkamy na sesjach naukowych, nie usłyszymy jego referatów, ale też jego rad, słów wsparcia i żartów, w sali konferencyjnej pogrążyliśmy się w ciszy, by jeszcze raz wspomnieć naszego Mentora, Kolegę, Przyjaciela i – parafrazując tytuł słynnego poematu Gastona Mirona – polskiego współtowarzysza obu Ameryk. To wielki przywilej, zaszczyt ale i odpowiedzialność, należeć dzisiaj do grona spadkobierców humanistycznej myśli Józefa Kwaterki, która nie przestanie inspirować naszych działań naukowych i naszych postaw nie tylko w akademickim świecie.
Piotr Sadkowski
